Quadro 1
Classes morfológicas na flexão aspectual do verbo em Kuikuro. Legenda: CL = classe.
Inha Ótomo
(Os homens voltam da pescaria, as mulheres percebem e avisam)
(1) Ag
etĩbetako leha
et-ĩbe-ta-ko
leha
3.dtr-trazer-dur-pl1
compl
etĩbelüko leha
et-ĩbe-lü-ko
leha
3.dtr-trazer-pnct-pl1
compl
aĩdekogele akatsange anünkgo nügü
aĩ-te-ko-gele
akatsange
a-nüN-ko
Ø-nügü
prox-ine1-pl1-impf
emph3
estar-pnct-pl1
dizer-pnct
‘eles foram chegando, eles chegaram; “eles estão aqui, aí estão eles”, elas disseram’ (linha 59)
Ongokugu
(2) Tp
ilangopeinhe isitagü tuã etsagü
ila-ngo-pe-inhe
is-i-tagü
tuã
e-tsagü
dist.dir-nmlz1-ntm1-abl
3-vir-dur
água
vir-dur
‘lá de longe ela estava vindo, a água estava vindo’ (linha 27)
(3) Tp
titá leha ijogoguko igihükügüte
Titã
Leha
i-jogo-gu-ko
igihükü-gü-te
lá
compl
3-centro-poss-pl1
meio-poss-ine1
ekuleha sinügü ijogoguko igihükügüte
eku-leha
is-i-nügü
ijogo-gu-ko
igihükü-gü-te
ints-compl
3-vir-pnct
3-centro-poss-pl1
meio-poss-ine1
‘lá, ela veio bem até o meio da aldeia deles, bem até o meio da aldeia deles’ (linha 28)
Inha Ótomo
(4) Ag
imükuhegipügü leha ungu heke leha
imü-kuhegi-pügü
leha
ungu
heke
leha
rosto-manchar-prf
compl
sangue
erg
compl
‘o sangue tinha manchado a máscara...’ (linha 71)
(5) Ag
üle apugati leha inha
üle
apuga-ti
leha
inha
log1
fundo-ill
compl
cova
apugati ĩke i hotakipügü
apuga-ti
ĩ-ke
i
hotaki-pügü
fundo-ill
ver-imp
pau
fincar-prf
‘no fundo, no fundo da cova, veja, tinham fincado paus com as pontas afiadas...’ (linha 96)
Ongokugu (o narrador comenta sobre os ‘buracos’ ainda visíveis no sítio arqueológico):
(6) Tp
titá ukuge dzipügükoha egei
titá
ukuge
i-ng-ki-pügü-ko=ha
ege-i
lá
pessoa
3-o-cavar-prf-pl1=top
dist-cop
inhasakatagüi inhasakatagüi
inhasakatagü-i
inhasakatagü-i
buraco-cop
buraco-cop
‘lá aquilo que as pessoas tinham cavado, é buraco, é buraco’ (linha 14)
(7) Tp
Ongokuguteha dzipügüko
Ongokugu-te=há
i-ng-ki-pügü-ko
Ongokugu-ine1=top
3-o-cavar-prf-pl1
‘foi em Ongokugu que eles as cavaram’ (linha 15)
(8) Tp
itukoiha itukoi ngiholo ngihatühügü
itu-ko-i=há
itu-ko-i
ngiholo
ng-iha-tühügü
3.lugar-pl1-cop=top
3.lugar-pl1-cop
antepassados
o-mostrar-prf
‘para ser o lugar deles, o que os antigos tinham anunciado para ser o lugar deles’ (linha 16)
E no final da akinha:
(9) Tp
üleha egei Ongokugu
üle=há
ege-i
Ongokugu
log1=top
dist-cop
Ongokugu
etihũtepügü hegei
etihũte-pügü=ha
ege-i
aparecer-prf=top
dist-cop
‘pois é, assim foi a origem de Ongokugu’ (linha 194)
Inha Ótomo
(10) Ag
igia tumungupe tagí iheke ĩke
igia
t-umungu-pe
t-agí
i-heke
iN-ke
assim
refl-sangue-ntm1
ana-jogar.ptcp
3-erg
ver-imp
puk ũduhe imütü kaenga
puk
ũduhe
imütü
kae-nga
ideo
ũduhe
rosto
loc1-all2
‘assim, tendo ela jogado seu sangue, veja, puk, na máscara ũduhe’ (linha 47)
(11) Ag
euẽki imühesekegipügü imükuhegijüi
euẽ-ki
imühesekegi-pügü
imükuhegi-jü-i
argila-inst
rosto.pintar-prf
rosto-manchar-pnct-cop
leha ungu telü leha
leha
ungu
te-lü
leha
compl
sangue
ir-pnct
compl
‘no rosto [da máscara], embranquecido com tabatinga (argila branca), o sangue escorreu [lit. foi] manchando-o’ (linha 49)
Ongokugu
(12) Tp
tetĩbe uagiti kanga
t-et-ĩbe
uagiti
Kanga
ana-dtr-trazer.ptcp
matrinchã
peixe
‘tendo chegado [peixes] matrinchã’ (linha 178)
(13) Tp
kanga kürü kürü kürü kürü kürü kürü taka ati leha
kanga
kürü
taka-ati
leha
peixe
ideo
armadilha-ill
compl
taka ati leha etelü
taka-ati
leha
e-te-lü
armadilha-ill
compl
3-ir-pnct
‘os peixes kügü kügü kügü kügü kügü kügü para dentro da armadilha taka, foram para dentro da armadilha taka’ (linha 181)
(14) Ag
uanĩbüle ige atühügü igei
uaniN-hüle
Ige
a-tühügü
ige-i
q-adv
prox
estar-prf
prox-cop
uanĩbüle igei atühügü igei
uaniN-hüle
ige-i
a-tühügü
ige-i
q-cntr
prox-cop
estar-prf
prox-cop
‘o que aconteceu com esta máscara? O que aconteceu com esta máscara?’ (linha 73)
(15) Ag
aa kingajomoko heke ngapale
aa
k-ingajomo-ko
heke
ngapale
aff
1.2-irmã.col1-pl1
erg
talvez
ihipügü igei nügü ihekeni
ihi-pügü
ige-i
Ø-nügü
i-heke-ni
mexer-prf
prox-cop
dizer-pnct
3-erg-pl2
‘“Ah! Talvez as nossas irmãs tenham mexido nelas”, eles disseram’ (linha 74)
(16) Ag
a igia sokungapaleha igei
a
Igia
sokungapa
leha
ige-i
ah
assim
talvez
compl
prox-cop
angajomoko enhügü kangamuke nügü iheke
a-ngajomo-ko
e-nhügü
kangamuke
Ø-nügü
i-heke
2-irmã.col1-pl1
vir-pnct
criança
dizer-pnct
3-erg
‘“Jovens, talvez suas irmãs vieram/fizeram isto”, ele [o chefe] disse’ (linha 77)
(17) Ag
maaaa unguama igei kunhünkgo
maaaa
ungu-a=ma
ige-i
ku-nhü-nkgo
intj
q-sim2=dub
prox-cop
1.2-ser-pl1
kangamuke aĩba isanetügüko
kangamuke
aĩba
is-anetü-gü-ko
criança
?
3-chefe-poss-pl1
‘“E agora? Como nós ficamos, crianças?”, disse o chefe deles’ (linha 82)
(18) Ag
unguama igei kunhünkgo kangamuke
ungu-a=ma
ige-i
ku-nhüN-ko
kangamuke
q-sim2=dub
prox-cop
1.2-vblz-pl1
criança
‘“Como vamos ficar, crianças?”’ (linha 83)
(19) Ag
aa ilaha kutsüngi ilaha kutsüngi
aa
ila=ha
ku-tsüngi
ila=ha
ku-tsüngi
aa
assim=top
1.2-hort.pl
assim=top
1.2-hort.pl
‘“Ah! Já era para nós, já era para nós!”’ (linha 84)
Ongokugu
(20) Tp
Ongokugu ĩdisü ngisoiha egei
Ongokugu
ĩdisü
ngiso-i=ha
ege-i
is-i-tühügü
Ongokugu
filha
esposo-cop=top
dist-cop
3-vir-prf
isitühügü Ongokugu ĩdisü ngisoi
Ongokugu
ĩdisü
ngiso-i
Ongokugu
filha
esposo-cop
‘foi o esposo da filha de Ongokugu, ele veio, o esposo da filha de Ongokugu’ (linha 87)
(21) Tp
ekege itsakeha ititü isuü̃ ititüha
ekege
i-ta-ke=ha
ititü
is-uü̃
ititü=ha
onça
3-ouvir-imp=top
nome
3-pai
nome=top
egei ekege tuhugutinhü
ege-i
ekege
t-uhuguti-nhü
dist-cop
onça
ana-enegrecer.ptcp-nanmlz
‘o nome do pai dela era onça, onça preta’ (linha 88)
(22) Tp
üleha egei Ongokugu etihũtepügüha egei
üle=ha
ege-i
Ongokugu
etihũte-pügü=ha
ege-i
log1=top
dist-cop
Ongokugu
aparecer-prf=top
dist-cop
‘pois é, assim foi a origem de Ongokugu’ (linha 194)
Quadro 2
Marcadores epistêmicos-evidenciais em Kuikuro.
Inha Ótomo (Ahasahügü)
(23) Ag
ünagopetsüha
ünago-pe=tsü=ha
3.log.pl-ntm1=cr2=top
‘aquelas serão as primeiras’ (linha 99)
(24) Ag
ago hunkgupetsüha ĩke po po po po
Ago
hunkgu-pe-tsü=ha
ĩ-ke
po
3.prox.pl
pequeno-ntm1-cr2=top
ver-imp
ideo
‘eram pequenas como eles, veja po po po po [jogaram]’ (linha 102)
Inha Ótomo (Ilũbe)
(25) Ag
haĩdenepetsüha itaõ gehale
haĩdene-pe=tsü=ha
itaõ
gehale
velho-ntm1=cr2=top
mulher
também
‘os mais velhos e as mulheres também’ (linha 176)
(26) Ag
isikutsepügü ũduhe ikutsepügü,
is-iku-tse-pügü
ũduhe
iku-tse-pügü
3-pintura-vblz-prf
ũduhe
pintura-vblz-prf
- ehen – nügütü iheke
Ehen
nügü=tü
i-heke
sim
dizer-uncr1
3-erg
‘ela está pintada, a máscara ũduhe está pintada, “sim”, ela disse’ (linha 38)
Ongokugu
(27) Tp
hengite geletsü ingakagagükoi hengite
hengite
gele=tsü
i-ngakaga-gü-ko-i
hengite
cipó
impf=cr2
3-banho-poss-pl1-cop
cipó
‘[com] cipó era ainda o banho deles, [com] cipó’ (linha 43)
Ongokugu
(28) Tp
titá hüle egei otomokope ünagoha
titá
hüle
ege-i
oto-mo-ko-pe
ünago=ha
lá
cntr
dist-cop
dono-col1-pl1-ntm1
3.log.pl=top
imünetühügü ihekeni ngiholoha tsuhügü
imüne-tühügü
i-heke-ni
ngiholo=ha
tsuhügü
fazer.inundar-prf
3-erg-pl2
antigo=top
faz.tempo
‘lá, porém, os donos, eles mesmos, eles inundaram; eram os antigos, faz tempo’ (linha 26)
(29) Sp
tsuhügüi uãke apiko heke katuga ikugu agitagü
tsuhügü-i
uãke
api-ko
heke
katuga
ikugu
agi-tagü
faz.tempo-cop
pass.dist
avó-pl1
erg
mangaba
resina
jogar-dur
ulukí etelükokilü tikinhü ahi
ulukí
e-te-lü-ko=kilü
tikinhü
ahi
ulukí
ir-pnct-pl1=pass.rem
aldeias
em.volta
‘Faz tempo nossos avós jogavam [bola de] resina de mangaba, iam pelas aldeias na festa ulukí’ (linha 10)
Kagaiha Apakipügü (falas finais)
(30) At
tipaki tisetagü uãke engihologu
tipaki
tis-e-tagü
uãke
e-ngiholo-gu
sempre
1.3-matar-dur
pass.dist
2-antigo-poss
‘teus antigos sempre nos matavam’ (linha 564)
(31) At
kagaiha heke tuelükokilü
kagaiha
heke
tu-e-lü-ko=kilü
caraíba
erg
o-matar-pnct-pl1=pass.rem
ülehinhe isinünkgokilü
üle-hinhe
is-i-nünkgo=kilü
log1-evt1
3-vir-pnct.pl1=pass.rem
‘[conta-se que] os caraíbas31 os mataram, por isso vieram e fizeram aldeia para lá também’ (linha 570)
Ongokugu (início da akinha)
(32) Tp
titá itupeha egei egete tsüha Ongokuguiha itupeha
titá
itu-pe=ha
ege-i
egete
tsü=ha
lá
aldeia-ntm1=top
dist-cop
ali
cr2=top
Ongokugu-i=ha
itu-pe=ha
Ongokugu-cop=top
aldeia-ntm1=top
‘lá é a aldeia que foi dele, era de Ongokugu, a que foi a aldeia dele’ (linha 8)
Inha Ótomo
(33) Ag
ah mbisu ukugepe etsĩbukilü
ah
Mbisu
ukuge-pe
etsĩbuki-lü
ah
ideo (acabou)
pessoa-ntm1
acabar-pnct
‘acabou, todas as pessoas acabaram’ (linha 138)
(34) Ag
inhalü leha ukugepei ĩkeha
inhalü
leha
ukuge-pe-i
ĩ-ke=ha
neg1
compl
pessoa-ntm1-cop
ver-imp=top
‘não ficou nenhuma pessoa, veja!’ (linha 139)
Ongokugu
(35) Tp
üleha egihoha egei titá inhakagapüani egihoha egiho
üle=ha
egiho=ha
ege-i
titá
log1=top
cacos=top
dist-cop
lá
i-nakaga -püa-ni
egiho=ha
Egiho
3-banho-ntm2-pl2
cacos=top
Cacos
‘por isso tem cacos [de cerâmica] por lá, no lugar que tinha sido onde tomavam banho, tinham cacos’ (linha 34)
Kagaiha Apakipügü – ataque a Ugihihütü
(36) At
Ugihihütü ótomo kaenga Ugihihütü
Ugihihütü
óto-mo
kae-nga
Ugihihütü
Ugihihütü
dono-col1
loc1-all2
Ugihihütü
ĩde gehale mitote gehale
iN-te
gehale
mitote
gehale
aqui-ine1
também
madrugada
também
‘até o pessoal de Ugihihütü, Ugihihütü, aqui também, de madrugada também’ (linha 69)
(37) At
ai hütsüha itsakenügü ihekeni tsiu tsiu tsiu
ai
hütsü=ha
itsake-nügü
i-heke-ni
tsiu
então
logo=top
cortar-pnct
3-erg-pl2
ideo
‘então logo eles atacaram ferindo-os tsiu tsiu tsiu’ (linha 71)
(38) At
aiha ülepe apünguhügüko tuhutelü leha
aiha
üle-pe
apüngu-hügü-ko
tuhute-lü
leha
pronto
log1-ntm1
morrer-prf-pl1
juntar-pnct
compl
‘foi isso, depois eles [caraíbas] amontoaram os mortos’ (linha 76)
(39) At
ũde nĩbüle anetü anügü
uN-te
nĩbüle
anetü
a-nügü
int-ine1
em
chefe
estar-pnct
ũdema anetü anügü ũdema
uN-te-ma
anetü
a-nügü
uN-te-ma
int-ine1-dub
chefe
estar-pnct
int-ine1-dub
‘“Onde será que está o chefe? Onde está o chefe? Onde está?”’ (linha 77)
(40) At
Kujaitsi anügü ũdema Kujaitsi
Kujaitsi
a-nügü
uN-te-ma
Kujaitsi
Kujaitsi
estar-pnct
int-ine1-dub
Kujaitsi
‘“Cadê Kujaitsi, onde está Kujaitsi?”’ (linha 78)
Kagaiha Apakipügü – ataque a Agapa
(41) At
Agapa otomope telü
Agapa
oto-mo-pe
te-lü
Agapa
dono-col1-ntm1
ir-pnct
‘O pessoal de Agapa se foi’ (linha 25)
(42) At
ah kukitsakenügü higei kagaiha
ah
kuk-itsake-nügü=ha
ige-i
kagaiha
intj
1.2-cortar-pnct=top
prox-cop
caraíba
heke tükuni ahakinui
heke
tü-kuni
ahaki-nui
erg
qu-em
acordar-neg1
‘ah, os caraíbas nos feriram [cortaram, golpearam], “porque não acordam?”’ (linha 26)
(43) At
ah auigupingope tsiuk tsiuk tsiuk
ah
auigu-pi-ngo-pe
tsiuk
intj
dormir-?-nmlz1-ntm1
ideo
‘ah, [golpearam] os que estavam dormindo tsiuk tsiuk tsiuk’ (linha 28)
(44) At
apünguko leha apüngu
apüngu-ko
leha
apüngu
morrer.pnct-pl1
compl
morrer.pnct
‘morreram, morreu’ (linha 32)
Inha Ótomo (decisão de autoextermínimo de Ahasahütü Ótomo)
(45) Ag
maaaa unguama igei kunhünkgo
maaaa
ungu-a=ma
ige-i
ku-nhüN-ko
intj
q-sim2=dub
prox-cop
1.2-ser.pnct-pl1
kangamuke aĩba isanetügüko
kangamuke
aĩba
is-anetü-gü-ko
criança
?
3-chefe-poss-pl1
(46) Ag
unguama igei kunhünkgo kangamuke
ungu-a=ma
ige-i
ku-nhüN-ko
kangamuke
q-sim2=dub
prox-cop
1.2-ser.pnct-pl1
criança
(47) Ag
aa ilaha kutsüngi ilaha kutsüngi
aa
ila=ha
ku-tsüngi
ila=ha
ku-tsüngi
aa
assim=top
1.2-hort.pl
assim=top
1.2-hort.pl
Inha Ótomo (decisão de autoextermínimo de Ilũbe Ótomo)
(48) Ag
unguama kunhünkgo kangamuke nüngü iheke aiha
ungua-ma
ku-nhüN-ko
kangamuke
Ø-nügü
i-heke
aiha
q-dub
1.2-ser.pnct-pl1
crianças
dizer-pnct
3-erg
compl
(49) Ag
isanetügüko kilü unguama kunhünkgo kangamuke
is-anetü-gü-ko
ki-lü
ungua-ma
ku-nhüN-ko
kangamuke
3-chefe-poss-pl1
dizer-pnct
q-dub
1.2-ser.pnct-pl1
crianças
(50) Ag
unguama igei kunhünkgo
ungua=ma
ige-i
ku-nhüN-ko
q=dub
prox-cop
1.2-ser.pnct-pl1
(51) Ag
ã isagageni kutsüngi
ã
is-agage-ni
ku-tsüngi
aff
3-sim3-pl2
1.2-ser.hort.pl
Inha Ótomo
(52) Ag
a tali otoi leha etelü uhũ apungu leha
a
tali
oto-i
leha
e-te-lü
uhũ
apungu-ø
leha
a
copaíba
dono-cop
compl
3-ir-pnct
intj
morrer-pnct
compl
‘ele se tornou o dono da árvore de copaíba, assim ele morreu’ (linha 137)
(53) Ag
ah mbisu ukugepe etsĩbukilü
ah
mbisu
ukuge-pe
etsĩbuki-lü
ah
ideo (acabou)
pessoa-ntm1
acabar-pnct
‘acabou, todas as pessoas acabaram’ (linha 138)
(54) Ag
inhalü leha ukugepei ĩkeha
inhalü
leha
ukuge-pe-i
ĩ-ke=há
neg1
compl
pessoa-ntm1-cop
ver-imp=top
‘não ficou nenhuma pessoa, veja!’ (linha 139)
(55) Ag
apüngu leha igia bele inhüngüpeko inhügü leha
apüngu-ø
leha
igia
bele
inh-üngü-pe-ko
i-nhügü
leha
morrer-pnct
compl
assim
em
3-casa-ntm1-pl1
ser-pnct
compl
‘todos morreram, todas as casas ficaram vazias’ (linha 140)
Inha Ótomo
(56) Ag
ilaha eitse nügü iheke ilaha itse
ilaha
e-i-tse
Ø-nügü
i-heke
ilaha
e-i-tse
assim
2-ser-imp
dizer-pnct
3-erg
assim
2-ser-imp
‘“Fique assim!”, ele disse [o pai], “Fique assim!”’ (linha 135)
(57) Ag
tetijipüinhü heke tetijipügü
t-etijipü-inhü
heke
t-etijipü-gü
ana-filho-nanmlz
erg
refl-filho-poss
akihatohoi eitsai anhükü
akiha-toho-i
e-i-tsai
anhükü
contar-instnmlz-cop
2-ser-fut.im
querido
‘“Ficarás como aquele que tiver filhos e serás quem contará para seus descendentes, meu querido”’ (linha 136)
Inha Ótomo
(58) Ag
inhalü isanetügükoi ilũbe ótomo anetügüi
inhalü
is-anetü-gü-ko-i
ilũbe
ótomo
anetü-gü-i
neg1
3-chefe-poss-pl1-cop
cinza
dono
chefe-poss-cop
‘o pessoal de Ilũbe não tinha seu chefe’ (linha 155)
(59) Ag
unguama kunhünkgo kangamuke nüngü iheke aiha
ungua-ma
k-unhünkgo
kangamuke
Ø-nügü
i-heke
aiha
q-dub
1.2-ficar.pnct.pl1
crianças
dizer-pnct
3-erg
compl
‘“Como ficamos, crianças?”, ele disse, pronto’ (linha 156)
(60) Ag
isanetügüko kilü unguama kunhünkgo kangamuke
is-anetü-gü-ko
ki-lü
ungua-ma
k-unhünkgo
kangamuke
3-chefe-poss-pl1
dizer-pnct
q-dub
1.2-ficar.pnct.pl1
crianças
‘o chefe deles disse – “Como ficamos, crianças?”’ (linha 157)
Ongokugu
(61) Tp
ülepe ĩde leha ipa tüilü iheke
üle=pe
ĩde
leha
ipa
tüi-lü
i-heke
log1=ntm1
prox.ine1
compl
lagoa
fazer-pnct
3-erg
‘então, aqui ele fez uma lagoa’ (linha 97)
Ongokugu
(62) Tp
üleha egei Ongokugu etihũtepügü hegei
üle=ha
ege-i
Ongokugu
etihũte-pügü=ha
ege-i
log1=top
dist-cop
Ongokugu
aparecer-prf=top
dist-cop
‘pois é, assim foi a origem de Ongokugu’ (linha 194)
(63) Tp
etihũtepügüha egei ekege
etihũte-pügü=ha
ege-i
ekege
aparecer-prf=top
dist.vis-cop
onça
ekisei tuhugutinhü Ongokugui egei
ekise-i
t-uhuguti-nhü
Ongokugu-i
ege-i
3dist-cop
ana-enegrecer.ptcp-nanmlz
Ongokugu-cop
dist-cop
egei itu egei
ege-i
itu
ege-i
dist.vis-cop
lugar
dist-cop
‘foi a origem, Ongokugu era onça preta, aquele era o lugar dela’ (linha 196)
(64) Tp
itsakeha ülehegei
i-ta-ke=ha
üle=ha
ege-i
3-ouvir-imp=top
log1=top
dist-cop
Ongokugu etihũtepügü hegei
Ongokugu
etihũte-pügü=ha
ege-i
Ongokugu
aparecer-prf=top
dist-cop
‘Ouça! Assim foi a origem de Ongokugu’ (linha 202)
(65) Ag
Akusa üle atehe Akusako kae Atuhai ake
Akusa
üle
atehe
Akusa-ko
kae
Atuhai
ake
Akusa
log1
por.causa
Akusa-pl1
loc1
Atuhai
com
‘Akusa, por isso o pessoal de Akusa e Atuhai ficaram [na beira da lagoa]’ (linha 33)